Монгол айлд ороход цай аяглаж, идээ тавидаг уламжлалтай. Блогт минь хүн зочилоход бор ч гэсэн цайгаа аяглаад, дундхан ч гэсэн идээгээ таваглах юмсан гэж бодогдоно. Юм бичилгүй удах үед Блогт чинь орсон гэж хэн нэгэн хэлэхэд танайд ороход аяганы амсар зуулгаагүй шүү гэх шиг таагүй санагдана.
Ингээд блогт орж ирэх хүнд цай аяглан бариад хуучлан суухийг зүйрлэн бодож “тавгийн идээ” зэхлээ.
Үг тогтоох арга буюу “төрөл садангаар нь” цээжлэх
Тэр гуайн энэ гуайн “тэхнэ”-ийхэн гэж ярихыг сонссон байх. Нэг “тэхнэ”-ийхэн гэхээр удам судар нэгтэй, царай төрх, үзэл бодол, амьдралын хэв маяг оролцоо хүмүүс байдаг. Түүнлүгээ ямар нэгэн хэлний үг ч бас “тэхнэ тэхнээрээ” байдаг байна. Хэдийгээр олон мянган хүн байлаа ч(жишээ нь сум) удам судраар нь хөөх юм бол бүгдийг тооччиж болохоор цөөхөн хүний үр сад болж таардаг. Хэл мөн адил нэг үндэсээс хэдэн арван үг үүссээр хэдэн арван мянган үг болсон байдаг.
Англи хэлэнд энэ үзэгдэл бүүр түгээмэл. Солонгосчууд англи хэлний үгийн сангийн энэ онцлогийг ашиглан маш олон төрлийн үгийн сангийн ном хийсэн байх юм. Энэ нь нэг талаас үг хялбар, сонирхолтой аргаар тогтоох, нөгөө талаас тухайн үгийг мэдэхгүй ч гэсэн үндсээр нь таах боломжийг олгодог. Ялангуяа Тоефль мэтийн шалгалтан дээр мэдэхгүй үг гарлаа ч энэ аргаар таах магадлал 50 хувиас дээш байна.
Эхлээд англи хэлэн дээр жишээ авъя.
-arm- гэдэг үг зэвсэг гэсэн үндсэн утгатай
armament гэвэл зэвсэглэсэн байдал, зэвсэгт хүчин(armament race-зэвсгийн өрсөлдөөн) гэсэн утгтай болоод
armistice(arm-зэвсэг stice-зогсоох) дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн зогсоох,
armor- дайн гэсэн латин үгээс үүсэлтэй хуяг дуулаг,
disarm- зэвсэггүй болгох буюу зэвсэг хураах гэсэн утгатай болно.
-bar- саваа, нарийн мод гэсэн утгтай,
barbecue- нарийн модонд хатгаж шарсан мах буюу шорлог,
barrier-нарийн модоор хийсэн хашлаг буюу саад, тотгор,
embargo- саад тавих буюу хориглох,
embarrass-гэнэт зогсоох буюу гайхшруулах, таагүй байдалд оруулах
-cast- шидэх
Broadcast: өргөн хүрээтэй шидэх, олон нийтэд түгээх, нэвтрүүлэх
outcast: гадагш шидэгдэх буюу хөөгдсөн, шоовдорлогдсон хүн
overcast: дээш шидэх буюу бүрхэх(the sky overcast)
telecast: холын зайнаас шидэх буюу нэврүүлгэр гарах
Ex: The finel match will be telecasted on Channel 11.
-cede- явах, өрнөх гэсэн утгатай бөгөөд -ceas, -ceed, -cess – гэсэн ах дүү нартай байна.
precede(pre-урьд, cede-явах)- урд явах, дагуулах
cease- зогсох (удаашрах гэсэн латин үгнээс үүдэлтэй)
exceed- гадагш гарах буюу хэтрэх
succeed-(suc-араас нь ceed-явах)- тасралтгүй юмны араах явсаар амжилт олох
access- руу очих буюу ойртох, нэвтрэх
-cogn- мэдэх гэсэн утгатай бөгөөд -gno, -no, -quaint гэсэн дүү нартай
recognize- дахин мэдэх буюу таних, баттай мэдэх
diagnosis- ялгах мэдэх буюу оношлох
ignore- үл мэдэх буюу үл тоомсорлох
noble- олонд мэдэгдсэн, эрхэм
acquaintance- таниж мэдэх, танил
-curr-, cor, cur- гүйх, хурдлах
current- гүйж буй, ө.х явагдаж буй, хэрэгжиж буй
curriculum- гүйдэг зам буюу туулах, сурах ёстой зүйл, кирриклюм
corridor- гүйдэг буюу явдаг, дамждаг газар, коридор
course- зам, гүйлтийн зам, хичээл
incur- гүйж байгаад тээглэх, саад учрах
гэх мэтээр залхуу хүрмээр олон жишээ татаж болно. Гэхдээ хэл сурч байгаа хүнд ганцаар нэгээр үг цээжлэх залхуугаас нэлээн чөлөөлнө гэж бодож байна.
Солонгос хэлний хувьд энэ зарчим ханзний үгэн дээр бүр тодорхой байдаг.
Ж нь: 학- эрдэм, сурах
학교- сургууль
학과- тэнхим
학원- дамжаа
학년- анги
학기- улирал, семистер
학생- сурагч
학자- эрдэмтэн
학우- хамт суралцагч
공학- инженернийн ухаан
인문학- хүмүүнлэгийн ухаан
화학- хими
물리학- физик
교육학- боловсрол судлал
гэх мэтээр ханзны нэг үг, нэг үе бусад үгтэй холбогдон холбоо бүхий утгатай үг үүсгэдэг.
Монгол хэлийн үг бүтэх ёс ч ялгаагүй энэ зарчимд тулгуурлана. Монгол хэлний язгуур үг, авиа сэлгэх хуулиар үүсдэг болохоор энэ зарчим илүү ч үйлчилдэг байж болох юм. Ганцхан жишээ татъя.
төг- гэсэн үндэс ямар нэг дугуй, төгрөг хэлбэртэй зүйлийг заана. Түүнээс дүг-, тог-, дуг- гэж авиа сэлгэн үүсэх бөгөөд уйгарчин монгол бичгээр догу- гэсэн үндэс крилл бичгээр тоо, той гэж бууна. Тэгэхээр эдгээр үг нь дүгрэг, төгрөг, дуграг цаашлаад тооно, тойрог, магадгүй төөрөх, төөрөг гэсэн үгийн үндэс болно. Үндсэндээ төг- гэсэн үндэснээс авиа сэлгэх маягаар ийм олон үг үүссэн гэсэн үг.
Ямартаа ч үгийг ганц ганцаар нь “дэгээдэж” цээжлэх биш бөөн бөөнөөр нь, төрөл садангаар “хамж” цээжилбэл илүү үр дүнтэй бас сонирхолтой, бүтээлч байх биз ээ.
Өнөөдөр үүгээр яриагаа өндөрлөе дөө.
