АЛИВААД ЭЗЭН БОЛЖ СУРАХ НЬ БУЮУ ЦОГЦ БОЛОВСРОЛЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ

Доктор З.Бат-Отгон боловсролыг “орон зайг эзэгнэх чадвар” гэж өвөрмөц сонирхолтой тодорхойлжээ. Жишээ нь хөл бөмбөгийн домог болсон Месси хөл бөмбөгийн талбайд эзэгнэж буй нь хөл бөмбөг тоглох үйлд боловсорсоных бөгөөд уран гулгалтын шинэ од Ким Ёнха нь уран гулгахуйд боловсорсоных. Монголын бахархал болж асан Асашёрюү Дагвадож сумогийн дэвжээнд барилдах үйлд жинхэнэ эзэн болж тэрхүү барилдах үйлд боловсорсоных.


Хэдийгээр эдгээр хүмүүс хөл бөмбөгийн талбай, уран гулгуурын мөсөн талбай гэсэн хэсэг орчны үйлд боловсорч эзэн болсон ч нийгмийн орчин болоод амьдрал тэднээс өөр бусад олон чадварын цогцыг шаардана. Амьдрал гэдэг дотоод болон гадаад хүчин зүйлсийн цогц орон зай. Ийм олон талт орчныг эзэмшихийн тулд мөн адил олон талаар боловсрох шаардлагатай. Хэрэв дээрх одод спортын талбайгаас бусад орчинд эзэн байх чадвар үгүй аваас бусад орчины эзэгнэлд автана. Өөрөөр хэлбэл амьдралд өөрийн байр суурийг олж, нийгэмд дасан зохицож чадахгүйд хүрнэ.

Доктор Бат-Отгон монголчууд хувийн хүний боловсрол, харилцааны боловсрол, үүрэг хариуцлагын боловсрол, хан боловсрол(айл өрх толгойлох), хаан боловсрол(улс орон толгойлох) 5 зүйл боловсролын уламжлалтай гэж үзсэн нь ор үндэстэй юм. Энэ нь нэг талаас бидний ишлэх дуртай биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас гэсэн үгтэй утга дүйнэ. Нөгөө талаас орчин үеийн боловсролын нэгэн чухал чиг хандлага болоод байгаа цогц боловсрол буюу цогц чадамжийн тухай ойлголтыг агуулж байгаа юм. Хувь хүний боловсрол нь биеэ эрүүл авч явах, бусадтай зөв сайхан харилцах, аливаад мэргэжих, дадах гэх мэтийн өргөн хүрээг хамрана.

Үүний дээр сэтгэлийн боловсрол гэсэн ойлголт гаргаж тавьсан. Хэдгийгээр албан боловсролд сэтгэлийн боловсрол гэсэн ойлголт үгүй ч амьдралд сэтгэл юу юунаас чухал ойлголт гэдгийг хэн хүнгүй мэднэ. Сэтгэл сайтай хүнийг хамгаас илүү хүндэлж хайрладаг. Сэтгэл дутлаа хэмээн халагладаг. Хань ижил, найз нөхдөө сонгохдоо сэтгэл хэмээхийг ихэд чухалчилдаг. Сэтгэлийг эзэмдвэл бие хаашаа одох хэмээх алдарт сургааль ч бий. Хэрэв сэтгэл гэдэг нь эзэмдэж болдог орон зай юм бол түүнийг эзэгнэх боловсрол хэрэгтэй байж таарах нь.

Үүгээр зогсохгүй эрдэнэт хэмээн тодотгодог, нууцлаг хийгээд хэмжээлшгүй чадварт хүнд мэдрэхүйн орон зай гэж бий. Сүнсний орон зай ч гэж бий. Гадаад болон дотоод хүчин зүйлс болох бие цогцын гоо сайхан, бусадтай харилцах ааш зан, сэтгэл санаа, итгэл үнэмшил, дээр нь мэдлэг, ухаарал, ажил хөдөлмөр гэсэн цогц орон зайд эзэн болож байж хүн зөв сайхан амьдрана. Гэвч эдгээр орон зайг эзэгнэн орших уу, эзэгнэлд нь орших уу. Дээрх тодорхойлолтоор бол эдгээр орон зайг эзэмшигч нь “боловсорсон” нэгэн. Эзэмшилд оршигч нь “боловсроогүй” буюу боловсролгүй нэгэн болж таарч байна. Энэ цогц үйлийг эзэгнэхүй буюу тэрхүү орон зайд эзэн байхыг БОЛОВСРОЛ гэж томьёолж байна. Өөрөөр хэлбэл энэ бүхэнд эзэн байхад боловсрол хэрэгтэй байдаг байх нь.

Эзэгнэх эзэгнэлд байх хоёрын ялгааг хялбархан ойлгож болно. Морьтой хүний хувьд хүн морийг эзэгнэж, морь эзэгнэлд оршино. Эзэгнэлд оршигч морь цангасан ч ус ууж үл чадна, өлсөвч өвс ногоо идэж үл болно. Цуцавч амрах эрх үл олдоно. Хүн бүх талаар морийг эзэгнэнэ. Учир нь хүн морь унаж эдлэхэд боловсорсон. Харин морь ганцхан үйлд эзэгнэнэ. Алхах, шогших, давхих мэтийн явах үйлийг эзэгнэнэ. Морь зөвхөн энэ үйлд л боловсорсон.

Энэ мэтээр оршин буй орон зай, тэнд болж буй үйлд эзэн байх хэмээн тодорхойлбол боловсрол гэдэг зүйлийг ойлгоход ихэд хялбар болно. Монголчууд хүн шиг хүн байх гэж ярьдаг. Аливаа зүйлийг хийсэн шиг хийх ч гэдэг. Эцсийн бүлэгтээ энэ чинь л боловсролын тодорхойлолт юм. Өөрөөр хэлбэл “хүн байх үйл”-д эзэн болох тодорхой үйлийг эзэгнэхийг боловсрол гэж ойлгож иржээ. Удирдагч шиг удирдагч байх буюу удирдах үйлдээ эзэн болох. Багш хүн бол заасан шиг заах буюу заах үйлд эзэн болох. Гэр бүлдээ нөхөр шиг нөхөр, эхнэр шиг эхнэр байх. Энд л боловсролын мөн чанар байгаа юм. Амьдрал, хүний ажил хэзээ ч нэг талт байдаггүй. Бие махбод, сэтгэл санаа, оюун ухаан, сүсэг бишрэл, ашиг сонирхол мэт хувь хүний хүчин зүйлс, гэр бүл, ажил мэргэжил, хамт, нийгэмд эзлэх байр суурь гэх мэт нийгмийн хүчин зүйлсээс хүний амьдралын орчин бүрдэнэ.

Боловсролын зорилгыг “хүнээр хүн шиг хүн хийх” гэж тодорхойлдог. Энэ нь үр хүүхдээ хүн шиг хүн болгочих юмсан хэмээдэг эцэг эхийн туйлын хүсэл зорилгтой ч дүйнэ. Боловсролын эцсийн зорилго хүнийг, хүүхдийг хүн шиг хүн болгох юм бол монголын боловсролын систем өнөөдөр иргэдийнхээ хүүхдүүдийг хүн шиг хүн болгож чадаж байна уу? Сургуулийн зорилго болоод сургалтын агуулгад сурагчийг хүн шиг хүн болгох гэсэн ойлголт байна уу? Магадгүй энэ асуулт монголын боловсролын стандартад тусгасан “цогц боловсрол” гэсэн ойлголтод бодит хариу өгч болох юм.

“Хүн шиг хүн” гэсэн энэ ойлголтонд маш олон зүйл багтана. Товчоор хэлэхэд хүн бие, сэтгэл гэх мэт хувийн хүчин зүйл, бусадтай харилцах, хамтрах зэрэг нийгмийн хүчин зүйл, дотоод хүч буюу далд ухамсар зэрэг сүнсний асуудалдаа эзэн байж, түүнтэй холбогдох үйлд боловсрох тухай асуудал гэж томьёолж болох талтай. Шинжлэх ухаан хэмээх хүний оюун ухаанаар үл тайлбарлаж хүний дотоод хүчин зүйл, нөлөөллийн тухай сүүлийн үеийн эрдэмтэд ч ил тод байдлаар сануулан бичих болсон. Тод томруун томъёолон гаргачихаад байгаа “цогц боловсрол” гэдэг гэсэн ойлголтонд юу хамруулах вэ гэдэг туйлын чухал асуудал болоод байна.

Монголчууд зөвхөн “тархины мэдлэг” бус биеийн, сэтгэлийн, далд мэдрэхүйн боловсролыг ч цогцоор нь олгодог байжээ. Үүнийг монголын боловсролын сонгодог уламжлал гэлтэй. Хэрэв бид орон зай болоод үйлийг эзэгнэхүйн чадвар олгодог цогц монгол боловсролоо хадгалж ирсэн бол үр удам маань жинхэнэ монгол төрхөөр эрүүл чийрэг өсч, монгол хүний сийрэг ухаан хийгээд уужим сэтгэлээр аливаад хандаж, биеийн болоод сэтгэлийн үйлдээ эзэн нь болж, аливааг хийсэн шиг хийдэг байх асан. Түүгээр зогсохгүй монгол хүний хийморь, сүр сүлд хэмээхийг үгээр бус үйлдлээр харуулж, Чингис хааны үр удам гэсэн дүр(имиж)-г бусдын сэтгэлд хоногшуулан үлдээдэг байх ёстой асан бус уу.



2011.08.22

Коллеж ба их сургуулийн ялгаа-Баабар

Энд гол нь боловсролын тогтолцоон дахь хоёр өөр жишгийн тухай өгүүлэх гэсэн юм. Эх газрын болон англо-саксоны жишгээс өөр олон хэмжүүр нэгж шалгуур орон болгонд л байсан л даа. Хятадууд ли, мүн, цэн гэж хэмждэг бол монголчууд төө, сөөм, тохой гэх мэтээр. Тан улсын үед бүрэн боловсронгуйжсан Хятадын шалгалтын зэрэг дэвийн тусгай шалгуур байдаг бол, монголчууд төвдийн нөлөөгөөр гавж, маарамба зэрэг цол өгдөг нь бүдүүн тоймоор хэлэхэд эхнийх нь философийн, дараагийнх нь анагаах ухааны зэрэг дэв аж. Гэхдээ орчин үеийн ертөнц нэгдсэн нэг жишиг рүү орж буй юм. Харин англо-саксон болон эх газрын тогтолцоо зэрэгцэн оршсоор байна.


Германчууд Францаас, оросууд Германаас, монголчууд Оросоос дамжуулан хэрэглэсээр ерөнхийдөө Монголд эх газрын тогтолцоо бүх салбарт өөриймшсөн юм. Гэтэл 1990 оноос англо-саксоны систем салбар болгонд зэрэгцэн орж иржээ. Зурагтын дэлгэцийн хэмжээг инчээр ярьдаг нь ч дэлхий даяар тогтсон зүйл гэж бодъё. Гэтэл хуульд энэ хоёр өөр тогтолцоо зэрэгцэн орж ирсэн нь маш их будилаан үүсгэж байгаа юм. Боловсролын тогтолцоонд хоёр систем зэрэгцсэнээр бүр ч бантан боллоо. Ойлголтын асар их зөрөө гарч толгой эргүүлэх нь ч яахав гэхэд үйлдлийн, сонголтын, хөгжлийн буруу хандлага буй болгож байна.

1990 он хүртэл манайд мөрдөж байсан боловсролын тогтолцоо нь эх газрын систем дээр шинэчлэл хийсэн зөвлөлтийн жишиг байсан юм. 8+4 буюу ерөнхий боловсролын эх газрын тогтолцоо нь хүүхэд 8 жил ерөнхий боловсрол эзэмшээд үлдсэн 4 жилд нь лицей, гимнази гэх мэтээр нэрлэгддэг сургуульд тусгай чиглэлээр суралцдаг аж. Үүнийг зөвлөлтийн систем 10 жилийн ерөнхий боловсролын систем болгон өөрчилсөн ба үүний зэрэгцээ 8-р анги төгсөөд 4 жил техникумд сурган тусгай дунд мэргэжил олгох болжээ. Дээд сургууль нь 4-5 жил үргэлжлэх ба төгсөөд магистерийн зэрэг авч тусгай дээд мэргэжилтэй болно. Гэхдээ технологич зэрэг мэргэжилтэн нь магистерийн зэрэггүйгээр дээд мэргэжил эзэмших аж. Зөвлөлтийн хувилбарт магистер гэсэн албан ёсны дэв олгодоггүй боловч диплом хамгаалдаг, хамгаалдаггүй гэж ялгах ба хамгаалдаггүйг нь манайд заримдаа “хагас дээд сургууль” гэж нэрлэж байв. Багшийн дээд сургууль нэг хэсэг диплом хамгаалдаггүй “хагас дээд сургууль” байснаа хожим нь өөрчлөгдсөн ба түрүүн төгсгөсөн хүмүүсээ дахин сургаад диплом хамгаалуулж байв.

Эрдмийн зэргийн хувьд гол төлөв гуч орчим насандаа 2-3 жил суралцан докторын зэрэг хамгаалах ба үүнийг зөвлөлтийн хувилбарт шинжлэх ухааны дэд эрдэмтэн гэж нэрлэж байв. Үүний дараагийн зэрэглэл нь эх газрын нэрээр доктор хаблит ба зөвлөлтийн хувилбараар шинжлэх ухааны доктор юм. Энэ зэрэгт хүрэхийн тулд тусгайлсан судалгаа бие даан хийсэн байх ба тухайлан суралцдаггүй, хугацаа үгүй. Энэ докторын зэргийг гол төлөв 40-өөс дээш насанд хамгаалдаг. Дээд сургуульд багшилдаг хүнд доцент, цаашлаад профессор цол олгоно. Эрдмийн зэрэг нь бүтээлээ батлаж хамгаалдаг зэрэг бол профессор нь зөвхөн багш нарт өгдөг цол юм. Эндээс “зэрэг” ба “цол” нь тусдаа өөр ойлголт нь харагдаж байна. Гэхдээ профессор цолтой болохын тулд докторын зэрэгтэй байх бичигдээгүй зарчим бий. Эх газрын тогтолцооны боловсролын систем ийм байдаг.

Тэгвэл англо-саксоны боловсролын тогтолцоо нэлээд өөр. 12 жилийн сургалтаар ерөнхий боловсрол олгоно. Гэхдээ сүүлийн 3-4 жилд тухайн хичээлийг сонгон гүнзгийрүүлдэг ба тэр хэрээрээ шалгалтын зэрэглэл өөр өөр байдаг. Үүнийг ахлах сургууль гэж нэрлэнэ. Дараа нь дээд сургууль 3-4 жил үргэлжлэх ба төгсөөд баклаварын зэрэг авна. Дараа нь мастер зэрэглэлтэй болохыг хүсвэл 2 жил суралцана. Пи Эйч доктор хэмээх хамгийн сүүлчийн зэрэг авахын тулд дахин 2-3 жил суралцах ба энэ зэрэгт хүмүүс гол төлөв 30 наснаасаа өмнө хүрдэг байна. Үүнээс хойш зэрэг хамгаалах юм байхгүй, гэхдээ пост градүэт хэмээх сургалт дадлагад байнга хамаарч мэргэжлээ дээшлүүлэн бататгах шаардлага олон хүнд гардаг. Дээд сургуулийн багшид профессор цол олгох ба энэ нь ассистэнт, жинхэнэ, хүндэт гэх мэт дотроо зэрэглэлтэй. Мэдээж профессор хүн дор хаяж пи эйч доктор байх ёстой нь ойлгомжтой. Энэ бол англо-саксоны боловсролын тогтолцооны бүдүүвч.

Ийм зөрөөнөөс болоод коллеж, их сургууль, дээд сургууль, ахлах сургууль, техникум, лицей, гимнази зэргийг хольж ойлгох явдал манайд элбэг байна. Үүнээсээ болоод мэргэжил сургуулиа буруу сонгох цаашлаад амьдралдаа алдаатай сонголт хийх явдал нэг бус ажиглагдах юм. Лицей, гимнази, ахлах сургууль, техникум зэргийг яахав ойролцоогоор нэг төвшинд ойлгож болох юм. Гэхдээ хоорондоо нэлээд ялгаатай. Техникумд тусгай дунд мэргэжил олгодог бол лицей, гимнази, ахлах сургуульд аль нэг чиглэлд ахиу өргөсгөсөн сургалтанд хамрагдсан ерөнхий дунд боловсрол олгодог. Техник мэргэжлийн сургууль гэж манайд байсан, тэнд мэргэжлийн ажилчин бэлддэг бол үүнийг англо-саксоны тогтолцоонд төлбөрт сургалтаар (курс гэж манайд бас ярьдаг) олгодог байна. Одоо жишээ нь уул уурхайн компаниуд дэргэдээ сургалт явуулаад байгаа нь хуучныхаар бол ТМС л юм даа.

Их сургууль гэдэг ойлголт нь эх газрын тогтоцоор бол олон төрлийн мэргэжил олгодог дээд сургууль юм. Ямар мэргэжил олгож байгаагаасаа хамаараад их сургууль факельтутуудад хуваагдана. Одоо үүнийг манайд “сургууль” гэж нэрлэх болжээ. МУИС дотроо олон сургуулиудад хуваагддаг. Гэхдээ нэг удирдлагатай. Гэтэл англо-саксоны тогтоцод их сургууль гэдэг нь бие даасан олон коллежоос бүрдсэн нэгдлийг хэлнэ. Тухайлбал Кэмбрижийн их сургууль нь 13 коллежоос бүрдэх ба үүний 7 нь хувийн, үлдсэн нь улсын өмчид хамаарна. Коллеж болгон өөрийн физикийн, химийн, хэлний ангиудтай байж болно, харин аль нэг коллеж нь аль нэг мэргэжлээр бусдаасаа илүү тодорсон байх нь элбэг. Коллежууд хуралдан дундаасаа их сургуулийн захирал болох канцлерийг сонгох ба энэ хүн коллежуудын харилцан уялдааг зохицуулах болохоос дотоод хэрэг, санхүүд нь оролцох эрхгүй. Коллеж болгон өөрийн дүрэмтэй, санхүүтэй бүрэн бие даасан боловч боловсролын ерөнхий төвшингөөр адил стандарттай байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл МУИС-т физикийн анги гагцхүү байгалийн шинжлэлийн сургуульд байдаг бол Кэмбрижийн их сургуульд физикийн анги таван коллежид нь байх жишээтэй.

Ганцхан коллежтой дээд сургууль “коллеж” нэрээр явдаг. Их сургууль болохын тулд хэд хэдэн коллеж нэгдэх ёстой, “университет” гэсэн үг нь тал талын гэсэн утгатай учраас тэр. Дэлхийд алдартай коллеж олон буйн нэг нь Мэссэчүсийн технологийн институт юм. Ганцхан коллежтой, гэхдээ хэдхэн гудамжны цаана орших Харвардын их сургуулийн хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч. Төрүүлсэн Нобелийн шагналтнаар Харвардаас илүү гарна гээч. Миний бие 20 жилийн өмнө Лондонгийн Импириал коллежид пост градүэт сургалтаар жил дадлага хийн ажиллаж байсан. Энэ коллежид Нобелийн шагналтан дөрөв байсны нэг нь сүпэр нэгдлийн онолыг үндэслэгч аугаа физикч Салам байлаа. Би хорь гаруй эрдэмтэдийн хамт нэгэн зүйл жимсний шүүс гаргах хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд гений өөрчлөлт хийх төсөл дээр ажилласан. Энэ нь 7 тэрбум долларын өртөгтэй, олон жил үргэлжилж хэдэн зуун коллеж хамтарч хийсэн хүний гений бүрэн зураглал гаргах аврага төслийн хажууд өчүүхэн эд л дээ. Дээрхи жимсний шүүсний гарцыг генийн өөрчлөлтөөр нэмэгдүүлэх төслийг жүүс хийдэг нэгэн томоохон компани санхүүжүүлж байх жишээтэй. Дэлхийд нэрд гарсан Лондонгийн Кинг коллеж ч ялгаагүй ганц коллежтой учир их сургууль гэж нэрлэгддэггүй. Энэ хоёр коллеж нэр хүндийн болон зэрэглэлийн хувьд хэдэн арван коллежоос тогтсон Лондонгийн их сургуулиас хавьгүй дээгүүр зиндаатай. Их сургуульд нэг профессорт олон оюутан ноогддог бол коллежид цөөн ноогдог болохоор илүү чанартай ч гэж мэтгэх хүн байдаг юм билээ.

Алив сургуулиудын хүлээн зөвшөөрөгдөх гэж нэг асуудал бий. Манайд үүнийг Боловсролын яам шалгаж акридитаци олгодог. Олон улсын төвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн дунд сургууль бол Улаанбаатарын Олон улсын дунд сургууль байна. Японд хүлээн зөвшөөрөгдсөн дунд сургууль нэлээд хэдэн жилийн өмнө Улаанбаатарт байгуулсан нь тун амжилттай болж уг сургуулийг төгсөн 160 гаруй залуус өнөөдөр Японы янз бүрийн их сургууль, коллежид сурч байна. Германд хүлээн зөвшөөрөгддөг Гөтэгийн нэрэмжит дунд сургууль ч бас манай оронд үйл ажиллагаагаа явуулаад хэдэн жилийн нүүр үзлээ.

Улс хоорондоо биенийхээ сургалтыг хүлээн зөвшөөрөх гэж асуудал бий. Тайваньд Монголын акридацитай дээд сургуулиудыг хүлээн зөвшөөрдөг мөртөө Хятадын, тэр байтугай Бээжингийн их сургуулийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Энэ ч яахав улс төрийн шалтгаантай биз. Манайд сүүлийн үед гадаадын дээд сургуулийн салбар байгуулагдаж байгаа нь цаад орондоо хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа хэрэг юм. Тухайлбал Плехановын эдийн засгийн дээд сургуулийн Улаанбаатарын салбарыг төгссөнөөр Орос улсад диплом нь хүлээн зөвшөөрөгдөнө гэсэн үг юм. Хэдэн жилийн өмнө Улаанбаатарт Хардфордын коллеж байгуулагдсан ба саяхнаас Олон улсын Раффлэс институт гэж нэрлэгдэх болжээ. Энэ сургууль ганц коллежтой учир их сургууль гэж нэрлэгддэггүй л болохоос яг ижил зиндааны юм. Энэ коллежийг Австралийн Засгийн газар акридаци өгч баталгаажуулсан учир Австрали улсад болон Австралийн боловсролын тогтолцооны зэрэглэлийг хүлээн зөвшөөрдөг бусад оронд хүчинтэй гэсэн үг. Миний сонссоноор Раффлэс институтийн дизайн болон эдийн засгийн ангийн баклавар, мастер зэргийн диплом өрнийн ертөнцөд муугүй үнэлэгддэг гэсэн. Америкийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоохон их сургууль, коллежийн салбарыг Монголд нээхээр хөөцөлдөж, улмаар бүтээж байгаа хүмүүс ч байгаа дуулдана. Энэ жишгээр яваад байх юм бол удахгүй манай боловсролын тогтолцоо дэлхийн жишигт нийцэх бизээ. Юутай ч өнгөрсөн жилээс дунд сургуулиа 12 жилийн болгож дэлхийн шаардлагад нийцүүлсэн билээ.